Haydn – Strijkkwartetten
Je zou de Oostenrijker Joseph Haydn (1732-1809) de uitvinder van het strijkkwartet kunnen noemen. Hij vervolmaakte deze nieuwe muziekvorm tijdens de Klassieke periode (1750 – 1810). Zover bekend schreef Haydn 68 strijkkwartetten. Al in de jaren vijftig van de achttiende eeuw begon hij te experimenteren met vier strijkinstrumenten. Deze muziek was bedoeld voor thuis, voor in de kamer, kamermuziek dus. In de late jaren negentig schreef hij in Londen de Zes kwartetten opus 76, het onbetwiste hoogtepunt van het genre in de Klassieke periode.
In de periode voor Haydn werden er ook al strijkkwartetten gecomponeerd, maar fungeerden toen als dansmuziek. De eerste viool had de melodie, de tweede en altviool de tussenstemmen, de cello de baslijn.
Rond zijn twintigste componeerde Haydn een tiental strijkkwartetten. Dit waren zijn eerste volwassen composities: opus 1 en opus 2. Hij noemde deze kwartetten, soms bestaande uit 5 delen, divertimenti (in die tijd achtergrondmuziek, serenades, amusementsmuziek).
Toen Mozart de strijkkwartetten van Haydn hoorde nam hij direct de techniek van zijn oudere collega over en ging aan de slag met eigen kwartetten. Haydn was zeer verrast door de kwartetten van Mozart en noemde hem de grootste componist die hij kende. Tussen Haydn en de jongere Mozart ontstond een hechte vriendschap gebaseerd op wederzijdse bewondering zonder een sprankje afgunst.
In 1771 componeerde Haydn 6 strijkkwartetten, opus 9. In deze kwartetten gaat het amusementsgehalte meer over naar een serieuze kunstvorm. Deze vierdelige kwartetten bestaan doorgaans uit 1.Tempoaanduiding 2. Menuet 3. Adagio 4. Finale.
In hetzelfde jaar 1771 verschenen nog eens 6 kwartetten, opus 17, waarvan met name nummer 1 in E nog dikwijls uitgevoerd wordt.
In 1772 componeert Haydn zijn opus 20 bestaande uit 6 strijkkwartetten. Deze kwartetten beschouwt men als een mijlpaal in de geschiedenis van deze kunstvorm. Haydn zal zijn bijnaam als Vader van het strijkkwartet te danken hebben aan deze serie kwartetten. Haydn was 40 toen hij zijn Opus 20 componeerde. Hij was kapelmeester bij Prins Esterhàzy en leverde aan de lopende band nieuwe muziek af. Europa kende woelige tijden met zijn nieuwe ideeën over politiek, geloof en filosofie. Dit heeft zeker zijn invloed gehad op Haydns strijkkwartetten opus 20.
In 1781 schrijft Haydn wederom een serie van 6 strijkkwartetten, opus 33, bijgenaamd de Russische kwartetten. Haydn was toen al zo ver dat ieder van de vier strijkers een min of meer zelfstandige rol kreeg zodat er geen sprake meer was van een belangrijkste partij. De werken werden opgedragen aan tsaar Paul. Met name strijkkwartet 2 valt op vanwege het grappige karakter. Niet voor niets noemt men dit 2e kwartet in Es, The Joke. Alle 6 kwartetten zijn trouwens luchtig van aard.
In 1785 schrijft Haydn opus 42 in d mineur. Opvallend is dat het kwartet drie delen heeft in plaats van de gebruikelijke vier. Het ietwat somber aandoende kwartet is van een onbekende opdrachtgever uit Spanje.
In 1787 verschijnt opnieuw een set van 6 strijkkwartetten, opus 50. Van zijn Weense uitgever Artaria ontving de op dat moment beroemde componist 300 florijnen. Haydn droeg de kwartetten op aan koning Willem van Pruisen. Kwartet nummer 5 uit de reeks met de bijnaam The dream en nummer 6 The frog worden dikwijls uitgevoerd.
Van het strijkkwartet Die sieben letzten Worte unseres Erlösers am Kreuze opus 51 uit 1787 heeft de componist eveneens een orkestversie gemaakt.
In het jaar 1788 schrijft de 56 jarig componist de 6 strijkkwartetten onderverdeeld in opus 54 en 55. Zij werden opgedragen aan een van zijn violisten in Esterhazy, Johann Tost. De kwartetten kregen daarom de bijnaam Tost Kwartetten.
Opus 64 kwam in 1790 tot stand. Het betreft een set van 6 strijkkwartetten. Samen met opus 54 en 55 worden ze de Tost kwartetten genoemd. Haydn droeg de kwartetten aan hem op omdat deze hem geholpen had om een geschikte uitgever te vinden. Met name strijkkwartet 5 met de bijnaam The Lark is zeer geliefd.
De Apponyi kwartetten opus 71 en 74 kwamen tot stand in 1793. Zij werden opgedragen aan de graaf Anton Apponyi, een amateur violist en liefhebber van Haydns muziek. De zakelijk ingestelde componist ontving een aanzienlijk geldbedrag voor de set. De kwartetten waren volgens de componist niet in de eerste plaats bedoeld voor huiselijk gebruik maar meer voor de concertzaal. De kwartetten hebben daarom een symfonisch karakter.
De 6 strijkkwartetten opus 76 behoren tot de mooiste stukken kamermuziek die Haydn schreef. In 1794 rondde hij ze af voor publicatie. De componist gaf de kwartetten uit onder de naam Erdödy Kwartetten. Erdödy, een Weense graaf, die de opdrachtgever was. Met name nummer 3 het Kaiserkwartet en 4 Zonsopgang zijn zeer geliefd.
Er is aan Opus 76 een apart item besteed. Zie het archief.
HAYDN STRIJKKWARTETTEN 439